Tussen concertzaal en comfortzone: De kracht van fandom

Hoewel vaak wordt gewezen op schadelijke effecten van sociale media en beroemdheidscultuur, blijven de positieve kanten onderbelicht. In een tijd waarin mentale problemen toenemen, spreken steeds meer muzikanten zich uit over hun eigen psychische worstelingen. Zo was Stromae open over zijn depressie, deelde Ariana Grande haar ervaring met PTSS en vertelde Ed Sheeran over zijn angststoornis. Die openheid blijft niet ongehoord. Fans voelen zich begrepen en vinden nieuwe manieren om zich verbonden te voelen met hun idolen én met andere fans.

In de muziekwereld, waar veel fans een diepe band voelen met hun idolen, kan die openheid veel impact maken, zo blijkt uit onderzoek van de Universiteit van Yale en de Universiteit van Washington. Daarover later meer.

Waarom voel ik me begrepen door iemand als Lizzy McAlpine, wie ik nog nooit heb ontmoet? Waarom voelt het alsof ik bij haar terecht kan, terwijl ik haar niet ken? Die vragen ga ik proberen te beantwoorden door ze aan andere muziekfans te stellen. Andere jonge, vrouwelijke muziekfans, die een beetje op mij lijken. Zo hoop ik te ontdekken wat de band met een artiest voor een fan kan betekenen.

---

Direct benieuwd naar de verhalen van de fans? Klik op een naam en spring naar hun verhaal.

Mae

Dagmar

Lyanne

Soof

---

Door het verhaal heen lees je vaker commentaar van fancultuurexpert Nicolle Lamerichs en GZ-psycholoog Barbara Kooijman. Ook lees je de mening van onderzoekers Amanda Calhoun en Jessica Gold. Klik op de namen en spring naar passages van experts.

---

Verslechterde mentale gezondheid

De mentale gezondheid in Nederland is de afgelopen jaren verslechterd, vooral onder jongvolwassenen en vrouwen. Uit de Gezondheidsenquête (2024) van het Centraal Bureau voor de Statistiek blijkt dat meer dan de helft van de jongvolwassenen last heeft van angst- of depressiegevoelens. Bij vrouwen ligt dit percentage zelfs hoger (59,2%) dan bij mannen (44,9%).

Ook beroemdheden zijn niet immuun voor mentale problemen. Internationale sterren zoals Billie Eilish, Lady Gaga, Lewis Capaldi, Adele, Miley Cyrus en Sam Fender delen openlijk hun ervaringen. Ook in Nederland zijn er diverse muzikanten die zich uitspreken over dit onderwerp. Denk aan S10, Joshua Nolet (frontman van Chef’Special), Jett Rebel, Roxeanne Hazes en Claude – die afgelopen mei deelnam aan het Eurovisiesongfestival.

In je handpalm

Er is een nieuw soort intimiteit tussen artiest en fan ontstaan. Anders dan vroeger, toen concerten en misschien een strak georganiseerde meet-and-greet je enige kans waren om een glimp op te vangen van je idool, zitten ze nu elk moment van elke dag in je tas, je broekzak of je handpalm. Je ziet niet alleen hun videoclips, luistert niet alleen naar hun muziek, maar je ziet ook wat ze tijdens de dag doen.

De relaties tussen idolen en hun fans zijn intenser dan ooit. In dit verhaal vertellen vier muziekfans hoe zij dat beleven, wat hun idolen voor hen betekenen, wat hun idolen hun bieden - van meer praten over je gevoelens tot varen naar een veilige haven.

Eén ding is alvast zeker: die fans zijn allemaal verschillend, maar in al hun levens is muziek onmisbaar. Dat is ook zo voor de eerste fan uit dit verhaal. Maak kennis met Mae Liewes.

Mae

Een spontane beslissing

Mae Liewes (19) had de naam Joost Klein wel eens voorbij zien komen op YouTube, maar wie hij precies was, wist ze niet. Totdat ze in 2022 met haar beste vriendin op Paaspop stond en zijn naam tussen de line-up zag staan.

“Ik wilde héél graag even gaan kijken. Ik heb mijn beste vriendin de tent in meegesleept en voor we het wisten stonden we te moshen op I Like To Move It! Sinds dat optreden ben ik fan.” Wat begon als een spontane beslissing, bleek zo’n succes dat ze inmiddels al vierentwintig liveshows van Joost bezocht.

Mae met Joost Klein ©️Eigen foto

Ze werd zelfs zo’n grote fan van de muzikant dat ze een fanaccount van hem maakte. Het begon allemaal met een paar vrienden die ze leerde kennen door het ‘Joost-fandom’. Met haar vrienden maakte ze op sociale media platform Discord een server aan, dat viel zo in de smaak dat ze gezamenlijk een nieuwe server aanmaken waaraan iedereen kan deelnemen.

Om die server te promoten vragen ze onder andere de radiozender NPO3FM. Zo krijgen ze wat naamsbekendheid. Later vraagt 3FM of de oprichters van de Discord-server mee willen doen om het 3FM Beste Fan-Award te winnen. “Waarop wij natuurlijk ja zeiden! Om die award te winnen hebben we verschillende socialemediakanalen opgezet, waaronder een Instagram-account.”

'Safe space'

“De openheid van Joost is een van de dingen die ik zo mooi vind aan hem. In een interview met NPO 3FM zei ik: Joost heeft mij geleerd dat het oké is om niet oké te zijn.” Volgens Mae stelt Joost zich kwetsbaar op. Wanneer het niet goed met hem gaat laat hij dit volgens haar blijken in zijn videoclips of interviews.

Joost Klein ©️VDanDesign via Wikimedia Commons onder Creative Commons Attribution 4.0 International

“Ook in zijn nummers is hij heel open over zijn gevoelens, hij geeft zichzelf helemaal bloot in zijn teksten.” Mae voelt zich vertrouwd en begrepen, daarom “ben ik ook zo vaak bij zijn liveshows en luister ik zijn muziek heel vaak.”

Mae merkt dat die openheid van haar grote voorbeeld haar heeft geholpen om ook open te zijn over haar eigen mentale gesteldheid. “Praten over je gevoelens is heel belangrijk, dit heb ik dan ook gemerkt."

“De belangrijkste manier om met mijn emoties om te gaan is muziek”, vertelt Mae. “Als ik me somber voel, dan zet ik mijn Spotify-playlist met muziek van Joost op en voel ik me gelijk een stuk beter. Het voelt dan weer alsof ik in mijn 'safe space' ben bij een concert van hem met al mijn vrienden.”

Huilen of euforie

“Zijn muziek vertaalt emoties op een hele mooie manier. De teksten van Joost zijn vaak wat diepgaander en hebben een zware lading. De songs zitten tekstueel heel goed in elkaar maar Joost weet dit te verpakken in hele pakkende en vrolijke beats.”

Die dualiteit van zijn muziek werkt goed voor Mae: “Het zorgt ervoor dat ik altijd naar hem kan luisteren. Zijn muziek kan me laten huilen of een supereuforisch gevoel geven.”

Florida 2009, een gevoelig nummer dat Joost Klein maakte over zijn ouders, die hij allebei op jonge leeftijd verloor. Hij eindigt er zijn ‘Joost Klein Droom Groot’-shows mee. Het is een emotioneel moment voor Mae.

“Daar stond ik dan, huilend in de armen van de vrienden die ik in de rij voor het eerst ontmoette. Twee dagen lang heb ik alle energie gegeven, de beste herinneringen gemaakt, Joost Klein zelfs mogen ontmoeten, en na dat ene nummer is dat allemaal voorbij.”

Na Florida 2009 loopt Mae samen met haar beste vriendin naar hun hostel, ze kunnen niet stoppen met huilen. “Het was heel moeilijk om afscheid te nemen van deze twee beste dagen van mijn leven. Een moment dat ik nooit zal vergeten.”

Om de gevoelens van de fans beter te begrijpen leg ik ze voor aan GZ-psycholoog Barbara Kooijman (Een GZ-psycholoog behandelt en begeleidt mensen met psychische problemen in de geestelijke gezondheidszorg).

Kooijman: “Mae geeft aan dat ze zich gesteund en begrepen voelt door Joost, waardoor zij het gevoel heeft dat de muziek voor haar is en dat haar eigen onzekerheden er mogen zijn. Terwijl dit in de praktijk een eenzijdige beleving is, maakt zijn kwetsbaarheid dat zij ook kwetsbaar mag zijn. Ze mag haar emoties voelen, wat voor haar belangrijk is en haar mentale gezondheid ten goede komt.”

Opengesteld

Voordat Mae met Joost in aanraking kwam, was ze wel eens bezig met haar mentale gezondheid, ze is bijvoorbeeld naar een psycholoog geweest. Toch stelde ze zich terughoudend op. Sinds ze fan is van Joost, merkt ze dat ze is veranderd. Ze heeft zich meer opengesteld voor haar gevoelens. “Het album Fryslân heeft mij hiermee geholpen.”

Fryslân is de eerste plaat die uitkwam sinds Mae zich een fan van Joost noemt. Om één over twaalf kon ze het album dan eindelijk luisteren en kwamen alle emoties los: “Het ging van boosheid naar acceptatie en van veel vreugde weer terug naar somberheid. Fryslân zal altijd een speciaal plekje in mijn hart hebben.”

Zij niet met jou

Fans kunnen zich sterk identificeren met een idool. "In de wetenschap beschrijven we de fan-idoolrelatie vaak als een parasociale relatie: een onevenredige relatie", vertelt fancultuurexpert Nicolle Lamerichs.

"Jij voelt je wellicht verbonden met een idool als Taylor Swift, maar zij in mindere mate of niet met jou.” Lamerichs promoveerde op onderzoek over fanculturen en vorig jaar bracht ze haar boek: ‘Leven als fan: De waarde van fandom’ uit – haar tweede boek over fancultuur.

In haar boek beschrijft ze dat parasociale relaties ‘veelzijdiger, dieper en complexer’ zijn geworden ‘dan in de tijd van televisie, radio en film, waarin communicatie zich richtte op een grote massa. In een tijd van sociale media zijn er veel producten die worden gemaakt voor kleinere groepen, van podcasts tot streams’. Dit zorgt ervoor dat er meer ‘wederkerigheid’ is. Je kunt zo veel gemakkelijker in contact komen met je favoriete idool.

Iets wat bij jou past

Een idool, rond wie fans zich verzamelen, staat centraal in een fancultuur. “Het hangt ook samen met de boodschappen van hun liedjes, hun performance en hun normen en waarden”, voegt Lamerichs toe.

“Daarom kan iets soms ook uit de hand lopen. Bijvoorbeeld toen fans erachter kwamen dat J.K. Rowling zich vaak transfobisch uitte, en zij daarmee niet hun waarden en normen deelden.” Volgens Lamerichs ontstaan deze gevoelens omdat fanculturen sterk samenhangen met iemands ideologie en identiteit.

“Omdat er tegenwoordig veel keuzes zijn in verschillende levensstijlen, merken en content, worden we vaak fan van iets wat heel precies bij ons past en waar we voor staan. Er is dus ook een enorme pluriformiteit aan fanculturen waarbij je vaak iets vindt wat echt met jou resoneert”, vertelt Lamerichs.

Denkbeeldige broek

“Een idool is een rolmodel, hun gedrag inspireert ons. We snappen als fans dat Joost en anderen niet speciaal naar ons communiceren, maar toch kan het wel zo voelen. We voelen ons gezien in hun boodschappen en putten daar kracht uit die elders misschien niet te halen is”, aldus Lamerichs.

Mae schetst een voorbeeld dat haar band met haar idool en haar mentale gesteldheid typeert. “Stel je voor dat jouw grote idool een bepaalde broek draagt. Je gaat op zoek naar die exacte broek omdat je je graag laat inspireren en je wil identificeren met deze persoon. Net zoals die denkbeeldige broek, geldt dit voor mij als het gaat om mentale gezondheid. Ik heb gemerkt dat ik dit nu een stuk belangrijker vind.”

Mae is een actieve fan van Joost, naast haar Instagram-fanaccount koopt ze zijn merch en bezoekt ze zijn concerten, daarnaast maakt ze voor haar opleiding media- en evenementen-management ook grafische ontwerpen van hem. “Ik vind wat Joost allemaal bereikt en wat hij allemaal kan heel indrukwekkend en overweldigend en ik wil dat graag laten zien door hem te steunen.”

Mae deelt haar bezoek aan een concert van Joost op Instagram:

Eén grote familie

Je kunt een zogenoemde ‘stille fan’ zijn, maar veel fans zoeken elkaar op, zoals Mae ook doet. In Lamerichs’ boek, Leven als fan: De waarde van fandom, geeft ze een omschrijving van een fandom: ‘Fan zijn doe je vaak met anderen. Het is een collectief fenomeen.'

Mae voelt zich helemaal thuis in het Joost-fandom: “We hebben veel gedeelde interesses en ik heb veel vrienden gemaakt met wie ik tot op de dag van vandaag leuke avonturen beleef en nieuwe concerten mee bezoek. Het voelt als één grote familie.”

Dat was dus het verhaal van Mae. Hoe herkenbaar is dat? Wat denken andere fans van het belang van openheid, zijn zij ook door hun idool meer gaan praten over hun mentale gezondheid en voelen zij zich ook onderdeel van een community? Of zijn er nog andere manieren waarop parasociale relaties zich uiten?

Om daarachter te komen kunnen we bijvoorbeeld kijken naar het verhaal van Dagmar, die zich wel kan vinden in de intense ervaring die Mae beleeft tijdens concerten van Joost.

Dagmar

In een soort bubbel

Dagmar Heikens (33), die vaker concerten van alternatieve rockbands bezoekt, is fan van de Belgische indierockband The Haunted Youth. Onlangs beleefde ze namelijk zo’n moment toen ze samen met haar vrienden een concert van de band in Groningen bezocht.

Dagmar ©️Dinne Fotografie

“Dat concert voelde heel intiem. Er werden nummers gespeeld die gingen over je eenzaam of je niet begrepen voelen. Het nummer Broken gaat over iemand die echt op zoek is: wie ben ik, wat wil ik, ik ben eigenlijk kapot, maar ik ben ook op zoek naar verbinding met iemand”, vertelt Dagmar.

Frontman Joachim Liebens is zelf depressief geweest en de band maakt muziek over zware onderwerpen. "Tijdens het nummer Fist In My Pocket moest ik huilen.”

”Het gaat over bijna geen uitweg meer zien in het leven, veel frustraties hebben en wanhopig zijn. Dat raakte mij zo enorm en als ik daaraan terugdenk dan kan ik daar weer emotioneel van worden. Ik vind het heel mooi dat dat bestaat, het voelde alsof ik in een soort bubbel zat waarin je jezelf mag zijn.”

Veilige haven

Dagmar ziet concerten als “een soort heling”. Wanneer ze even te veel aan haar hoofd heeft, werkt het als een uitlaatklep: “In het dagelijks leven stop ik bepaalde gevoelens toch wel weg. Als zo’n band dan ineens voor je staat, dan kan ik echt even mezelf zijn. Ik voelde me toen heel erg begrepen, alsof alles er even mag zijn. Dat concert was een veilige haven.”

Kooijman: "De verbinding die Dagmar voelt, is een verbinding met zichzelf en haar eigen emoties. De muziek zorgt ervoor dat ze dit kan en mag voelen. Muziek is intens en raakt emoties die ze koppelt aan de artiest, waardoor deze een baken van veiligheid worden. De artiest lijkt dichtbij, maar is dit in werkelijkheid niet."

Ze merkt dat ze The Haunted Youth in de gaten houdt: “Ik ben echt gefascineerd doordat het zo’n uitgesproken band is die niet bang is om heftige onderwerpen aan te kaarten.”

The Haunted Youth ©️Simon Legner via Wikimedia Commons onder Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International

Dit concert is haar bijgebleven en geeft haar net een extra zetje om het gesprek over mentale gezondheid te starten. “Dan kijk je elkaar even aan en dan zie je dat er emoties zijn losgekomen. Dat vind ik een heel mooi moment dat je met elkaar kunt delen en na afloop even over kunt hebben.”

“Maar ik ga ook wel eens alleen ergens heen, dan probeer ik het even van me af te schrijven. Dat zorgt echt wel voor een fijn gevoel. Ik ben er altijd nog wel even mee bezig. Ook al kan het heel heftig zijn, het voelt goed om dat op die manier los te kunnen laten.”

Anders gezegd: voor Dagmar is het dus ook een mogelijkheid om zowel het concert zelf als de nasleep ervan in haar eentje te beleven – dat hoeft voor haar niet dus per se samen met andere mensen.

Een ander beginpunt

Idolen hebben zo’n grote impact op hun fans dat ze soms, direct of indirect worden aangezet om zich ergens mee bezig te houden.

Lamerichs omschrijft in haar boek dat emotie de belangrijkste motivatie van fans is. ‘Daarin verschillen ze ook van andere soorten groepen, die bijvoorbeeld vooral verbonden zijn door activiteiten, zoals sportclubs. Een fancultuur heeft zeker sociale implicaties, maar heeft vaak een ander beginpunt, namelijk gevoel.’

Je zou het zo kunnen zien, denk ik.

Emotie, of dat je graag een bepaalde emotie wil voelen, kan een drijfveer zijn om fan te worden van iemand, van iemands muziek, omdat die je aan het huilen of aan het lachen maakt.

Zorgwekkende macht

Volgens Nicolle Lamerichs kunnen idolen als geen ander spreken over een onderwerp zoals mentale gezondheid. “Wat heel fijn is aan idolen en beroemdheden is dat ze iets kunnen vertellen wat ons raakt. Idolen hebben een groot bereik en vertrouwen binnen een gemeenschap.”

”Over het algemeen belichten beroemdheden problemen waar zij ook mee worstelen in de hoop veranderingen teweeg te brengen. En vaak gebeurt dat ook. Sommigen praten heel openlijk over feminisme en de rol van vrouwen in onze maatschappij, zoals actrice Emma Watson. Anderen zijn pro-abortus, zoals muzikante Amanda Palmer”, voegt Lamerichs toe.

"Toch kan deze macht soms ook zorgwekkend zijn. Denk aan de mannen die zich lieten inspireren door de conservatieve Jordan Peterson, die bijvoorbeeld een dieet volgt op alleen vlees.”

Lyanne

Pluspunt

Het is duidelijk dat voor Mae en Dagmar die mentale gezondheid, zowel voor zichzelf als het feit dat erover gesproken wordt, belangrijk is. Er is nog een fan, Lyanne, die daar een heel ander aspect aan toevoegt.

Uit privacyoverwegingen is ervoor gekozen om alleen de voornaam van Lyanne te gebruiken.

Lyanne (25) is vooral fan van alternatieve- en hardrockbands. Ze is ook fan van de Amerikaanse popzangeres Chappell Roan. Dat zij zich uitspreekt, herkent Lyanne wel: “Als er iemand uitgesproken is over mentale gezondheid en die ook bewaakt als ze merkt dat iets te veel wordt, dan is zij het wel.”

Lyanne ©️Eigen foto

Chappell Roan heeft vaker shows afgelast wegens mentale problemen. “Ik kan het heel erg waarderen dat ze dat ook als reden gaf, in plaats van dat er wordt gezegd dat er een conflict is met schema’s. Ik vind het altijd een pluspunt als een artiest daar open over wil zijn.”

Toen Chappell Roan haar concert in Nederland afzegde, had Lyanne het daarover met haar vrienden: “Dat leverde best een interessant gesprek op over voor jezelf kiezen of voor je fans. Is het dan inderdaad een keuze of ligt het allemaal niet zo zwart-wit?”

Inspireren

”Sommige mensen zullen misschien denken: wat kan het mij schelen hoe het met jou gaat? Maar ik vind dat er wel samenhang in zit. Iemand is meer dan zijn muziek en die muziek moet ook ergens vandaan komen”, voegt ze toe.

Chappell Roan ©️Justin Higuchi via Wikimedia Commons onder Creative Commons Attribution 2.0 Generic

“Haar acties inspireren mij” zegt Lyanne, die veranderingen in haar eigen leven opmerkt die ze durft toe te schrijven aan de zangeres.

“Het gaat om hele kleine veranderingetjes, zo ben ik beter geworden in mijn grenzen bewaken. Als ik merk dat er veel van me wordt gevraagd, kan ik nu makkelijker nee zeggen.”

Kooijman: "Wanneer iemand waar je tegen opkijkt een mooi advies geeft, ben je sneller geneigd dit toe te passen. Alsof je de externe goedkeuring van die 'geweldige' persoon krijgt. Het voelt goed om dit te doen omdat je de angst dat die persoon je zal bekritiseren niet voelt."

Lyanne ziet die openheid van haar idool als erkenning en bewustwording. “Als zij het kan, kan ik het ook”, voegt ze eraan toe. Voor Lyanne is de openheid van Chappell Roan een kans om zelf ook meer over mentale gezondheid te praten.

Soof

Het hele plaatje

Lyanne is niet de enige fan die ik sprak die gesprekken aanknoopt naar aanleiding van haar idool. Soof van Ketwich Verschuur (21) is fan van de Amerikaanse singer-songwriter Sarah Kinsley en het gaat haar om het hele plaatje: “Naar mijn idee ben je, naast dat je fan bent van iemands muziek, ook fan van iemands persoonlijkheid. Ik ben fan van hoe Sarah Kinsley in het leven staat en hoe zij omgaat met haar gevoelens.”

Soof ©️Eigen foto

De eerste keer dat Soof met haar in aanraking kwam, keek ze een video op socialemediaplatform TikTok. Sarah Kinsley promootte haar nummer I’m Not A Mountain.

“Sarah Kinsley zei: Veel mensen praten over hoe verliefd worden klinkt, maar dit is hoe ik denk dat verliefd worden op jezelf klinkt. Toen ik dat filmpje zag, woonde ik net op mezelf. Ik begon mijn eigen weg te vinden. Ik ben toen met mijn beste vriendin gaan praten en open geweest over dat ik bang ben om alleen te zijn en op mezelf te moeten staan.”

Sarah Kinsley ©️David Lee via Wikimedia Commons onder Creative Commons Attribution 2.0 Generic

”We hadden het over manieren om van jezelf te houden en jezelf te leren kennen. Bij de songtekst ‘Is it really so bad to be alone/ I can do it on my own’, dacht ik: Wauw! Dat is precies waar ik nu mee bezig ben! Dat heeft me wel doen realiseren dat ik ook op mijzelf kan vertrouwen.”

Grote verschuiving

Deze vorm van betrokkenheid is tekenend voor onze gedigitaliseerde samenleving. “Idolen hebben een groter bereik door sociale media, die bijdragen aan hun invloed. Sociale media geven ons het idee dat idolen en verhalen dicht bij ons staan. De emotionele betrokkenheid van fans is daardoor veranderd. We voelen ons in een grote mate betrokken bij de merken, verhalen en muziek die we consumeren”, vertelt Lamerichs.

“In die zin is de grote verschuiving in fanculturen vooral begonnen in de tijd van grote sociale media platformen, zoals Facebook, Twitter, Twitch, Instagram en Tiktok.”

Safe space, veilige haven en bubbel

Toch blijven idolen ook offline impact maken. Zo bezocht Soof Sarah Kinsleys concert in Bitterzoet in Amsterdam. Tijdens die show vertelde Sarah Kinsley dat ze onlangs naar New York was verhuisd.

“Toen ze zei: ‘Ik vond de kalmte in mijzelf tussen alle chaos en het geschreeuw van New York’, herinnerde mij dat eraan dat je altijd je eigen ‘safe space’ bent. Ik streef ernaar om haar manier van kalmte en sereniteit toe te passen in mijn eigen leven, omdat ik dat heel erg inspirerend vind om bij haar te zien", vertelt Soof.

Mae sprak eerder ook al over het hebben van een safe space. Dagmar verwees ernaar met een veilige haven én een bubbel waarin je jezelf mag zijn.

En zo geeft Dagmar terloops ook nog eens een positieve lading aan het concept ‘bubbel’, dat tegenwoordig toch vooral een negatieve bijklank lijkt te hebben: je praat alleen met mensen in je eigen bubbel en niet meer daar buiten, maar Dagmar legt het uit in de context van veiligheid: bij uitstek positief. Haar fanschap is een positieve bubbel.

Sleutelrol

Hoewel Mae, Dagmar en Soof elk hun eigen invulling hieraan geven, speelt hun favoriete artiest bij hen alle drie een sleutelrol bij het vinden van hun veilige plek. Soof vertelt hoe de muziek van Sarah Kinsley haar daarbij helpt.

“Nadat haar eerste EP uitkwam, was ik heel erg bewust bezig met mezelf uitvinden en dat ging ook steeds beter. Toen kwam haar tweede EP uit, waarop het nummer Lucky Drive stond. Ik was toen heel erg verliefd en Sarah Kinsley zong ‘Unlearning what loving isn’t’.”

”Ik herkende me daarin en voelde me begrepen omdat ik erachter kwam wat een gezonde relatie is. Zo kon ik ook ongezonde relaties loslaten die ik niet meer nodig had. Die tekst neem ik nog steeds met me mee.”

“Ik luister altijd bewust naar haar muziek, ik ben dan meestal alleen en dan heb ik ook de tijd om mij eraan toe te geven, emotioneel te zijn of even niet lekker in mijn vel te zitten. Haar teksten zijn echt gruwelijk. Ze kan supermooi omschrijven en verwoorden”, vindt Soof.

Confrontatie

Naast een grote fan van de popmuzikant, is Soof ook bassist/ singer-songwriter van de zeskoppige indie- en poprockband Tell Me Anything. Tijdens het schrijven van haar eigen songs, laat Soof zich regelmatig inspireren door haar idool.

Soof tijdens een optreden met haar band Tell Me Anything ©️Nino Renckens

“Haar teksten zijn een hele grote inspiratiebron voor mijn eigen muziek. Zodra ik zelf begin met teksten schrijven, kom ik ook achter die gevoelens en emoties. Ik voel me dan begrepen en tegelijkertijd is het ook confronterend. Ik kan er namelijk wel tranen bij laten en soms denk ik: Holy shit! Ik heb er nooit bij stilgestaan dat ik me ook zo voel.”

Soof vertelt over een voorbeeld: elke keer als ze de song Beautiful Things hoort, moet ze huilen. “Dit nummer gaat over rouwen en voor mij gaat het ook over iemand die ik ben verloren. Gek genoeg komt dat na tien jaar weer naar boven.”

”Ik wist niet dat ik er nog mee zat en dat is confronterend, omdat je zelf denkt beter te weten dat je ergens al klaar mee bent. In eerste instantie was ik in de war, maar hoe vaker ik het nummer luister, hoe mooier ik het begin te vinden dat die emoties weer naar boven komen.”

“Fandom en fancultuur geven kracht in moeilijke tijden", zegt Lamerichs over de herbeleving van Soof.

Kooijman: “Muziek en teksten worden gekoppeld aan herinneringen in je leven, die vervolgens in je langetermijngeheugen worden opgeslagen. Wanneer je die muziek luistert komt deze koppeling naar boven en voel je de emoties precies zoals toen. Zowel positief als negatief.”

Tot zover het verhaal van Soof.

'Stans'

Een fandom kan zich dus begrepen voelen door en identificeren met hun idool. Dat geldt misschien deels ook voor de fans die ik sprak, maar zij slaan er duidelijk niet in door. Er zijn – helaas – ook voorbeelden van fans die wél doorslaan in hun parasociale relatie met hun idolen.

Deze fans staan ook wel bekend als ‘stans’, dat zijn obsessieve fans. De term wordt in 2000 geïntroduceerd nadat Eminem zijn song Stan uitbrengt. Het zorgt ervoor dat obsessieve fans in de volksmond ‘stans’ worden genoemd.

Later wordt de samentrekking van fan en stalker gebruikt om te laten zien hoe obsessief een ‘stan’ kan zijn. Dat maakt meteen duidelijk dat de term geen compliment is.

Duister randje

Lamerichs: ”We communiceren met elkaar, maar iedereen heeft natuurlijk ook hun eigen mening en denkbeelden. Je kan nooit garanderen dat je woorden mensen echt bereiken en hoe.”

Volgens haar moeten we het ‘duistere randje van deze culturen niet vermijden’, daarmee verwijst Lamerichs naar de problematische aspecten, zoals ze uitlegt in haar boek.

Het kan namelijk vervelend zijn voor artiesten, zij kunnen er last van hebben als stans te ver gaan. De zangeres Chappell Roan brak dit jaar wereldwijd door met haar song Good Luck, Babe!. Door haar grote succes kreeg ook zij te maken met stans.

Volgens Chappell Roan werden zij en haar familieleden gestalkt en gevolgd. Op TikTok wees ze haar stans erop dat dit “niet normaal is”.

“Het kan me niks schelen dat dit bizarre gedrag bij de baan hoort, de carrière die ik heb gekozen. Dat maakt het niet oké of normaal”, zei de zangeres. Later voegde ze eraan toe: “Het is raar hoe mensen denken dat je iemand kent alleen maar omdat je ze online ziet en luistert naar de kunst die ze maken.”

En opvallend genoeg is juist die uitspraak onderdeel van haar karakter dat haar bij een fan als Lyanne zo geliefd maakt: ze durft nee te zeggen.

Hieronder kun je nog twee extreme, negatieve voorbeelden van fancultuur lezen.

Vertrek Zayn uit One Direction

Stans brengen niet alleen beroemdheden in gevaar, ze kunnen ook zichzelf en andere fans in gevaar brengen. Een voorbeeld hiervan is het moment dat Zayn Malik, één van de leden van de Britse boyband One Direction, in 2015 zijn band verliet. “One Direction was voor die tijd al best open over mentale gezondheid”, zegt Nicolle Lamerichs. Als reactie op het vertrek van Malik werd de hashtag #cutforzayn populair op sociale media. Sommige fans begonnen “heel schadelijke foto’s online te zetten”, en zo moedigde ze andere fans aan om zichzelf lichamelijk pijn te doen. “Daar had de band geen aandeel in, maar depressieve fans leken hier elkaars negatieve gedrag te stimuleren.”

Het Werther-effect

Het Werther-effect verwijst naar de toename van het aantal zelfdodingen wanneer de media uitgebreid berichten over zelfdoding van beroemdheden. Deze term komt voort uit de briefroman Die Leiden des jungen Werthers van Johann Wolfgang von Goethe, waarin de hoofdpersoon zelfmoord pleegt. Het boek was populair en velen identificeerden zich met de hoofdpersoon, hierdoor kopieerde ze zijn gedrag. Socioloog David Phillips introduceerde de term in 1974.

Een voorbeeld hiervan is de zelfdoding van acteur Robin Williams in 2014. Zijn dood werd uitgebreid besproken in de media. Uit cijfers blijkt dat het aantal zelfdodingen in de dertig dagen na zijn overlijden flink steeg. Dit effect wordt ook wel copycat suicide genoemd.

Ivoren toren

Chappell Roan's eigenschap past perfect in de bredere beweging van beroemdheden die zich kwetsbaar opstellen. Amanda Calhoun is er groot voorstander van.

Calhoun is psychiater voor volwassenen en kinderen bij Yale Child Study Center/ Yale School of Medicine en deed samen met Jessica Gold, Universitair hoofddocent psychiatrie aan de Universiteit van Tennessee Health Science Center, onderzoek naar het positieve effect van zelfonthulling van beroemdheden.

Het onderzoek biedt een tegengeluid, het geeft juist een positief perspectief: zelfonthulling en openheid van beroemdheden kan leiden tot normalisatie van psychische problematiek. Uit eerder onderzoek blijkt dat via zelfonthulling op sociale media de parasociale relaties beïnvloed worden.

"We blijven hangen in een soort ivoren toren van geïsoleerd onderzoek, terwijl de gewone mens dat helemaal niet leest. Ik denk dat beroemdheden een grote rol kunnen spelen, omdat mensen hen volgen, naar hen opkijken en zich met hen kunnen identificeren. Ik zou het geweldig vinden als we zouden samenwerken met beroemdheden. Ik denk dat het echt levensveranderend zou zijn", zei Calhoun in een interview samen met Gold tegen MedPage Today.

Geen vervanging van therapie

Hoewel muzikanten met hun openheid een positieve invloed hebben op hun fans, is het belangrijk te benadrukken dat herkenning en steun vanuit idolen géén vervanging is voor professionele hulp. GZ-psycholoog Barbara Kooijman: “Een persoon zal heus steun ervaren door muziek en teksten van zijn of haar idool, maar bij therapie is er sprake van een band tussen therapeut en cliënt waarbij de focus ligt op herstel van de patiënt, door gesprekken en andere vormen werken ze samen aan herstel.”

“Bij idolen is de verhouding anders, een muzikant heeft in principe geen weet van de klachten van de fan en heeft dus een passieve rol in het proces, aangezien dat simpelweg niet hun baan is. Ze maken muziek voor entertainment, niet om mensen te behandelen voor mentale problemen.”

“Ik denk wel dat fans geïnspireerd en gestimuleerd kunnen worden om eerder professionele hulp in te roepen. Wanneer hun idool daar baat bij heeft gehad, maakt dat de drempel lager. Het stigma kan hierdoor zeker verminderen. Zelfs de knapste, mooiste, succesvolste en rijkste mensen kunnen problemen hebben. Dat is gezonder dan wanneer men denkt dat ze helemaal perfect zijn. Het maakt ze menselijk, toegankelijk en kwetsbaar, wat we allemaal zijn."

Onderzoeker Gold zegt hierover: “Er zijn mensen die misschien nooit hadden gedacht dat geestelijke gezondheid überhaupt op hen van toepassing was, maar die de symptomen zien bij iemand die op hen lijkt. Dat is echt belangrijk, en daarom hebben we meerdere verhalen nodig, en niet alleen dé ambassadeur voor alle psychische aandoeningen bij beroemdheden. Zelfonthulling stimuleert zelfonthulling."

“Praat met mensen in je omgeving, ga naar je huisarts en zorg dat je hulp krijgt. Het helpt enorm!”, benadrukt Kooijman.

Intenser dan ooit

De verhalen van Mae, Dagmar, Lyanne en Soof zijn een inkijkje in de impact die de band tussen fan en artiest kan hebben. Ze laten zien dat die band meer is dan bewondering van een afstand. Door onder andere sociale media, openhartige interviews en kwetsbare songteksten lijkt het alsof je een artiest kent. Ook al is het contact eenzijdig, die verbondenheid kan heel oprecht voelen.

Fanculturen zijn er al heel lang, maar de parasociale relaties zijn wel intenser dan ooit, zoals wetenschapper Nicolle Lamerichs al uitlegde. Die relatie en de ontwikkeling daarvan zijn interessant, complex, niet-eenduidig en zal voor iedereen anders zijn.

Fans herkennen zichzelf in wat hun idolen zeggen en zingen. Door zich uit te spreken kunnen artiesten stigma’s doorbreken, ruimte maken voor begrip en het gesprek openen. En dat is belangrijk, zeker in een tijd waarin kwetsbaarheid door velen nog steeds wordt gezien als zwakte.

Natuurlijk zijn er extreme en slechte kanten, er blijven risico’s van zulke intense verbondenheid voelen met iemand die je eigenlijk niet kent. Maar de meeste fans, zoals de vier vrouwen die ik sprak, halen er iets positiefs uit. Dat is iets wat we kunnen en moeten onderstrepen, een bubbel waarin je jezelf kan en mag zijn, een veilige haven om je in terug te trekken als je dat nodig hebt.

‘Maar ik ben er nog/ En jij ook.’

Deze afsluitende woorden komen uit de song Bim Bam Bom van Joost. Een zin die Mae hoop én steun geeft in moeilijke tijden.

“Als het even tegenzit, dan denk ik hieraan terug en geeft dit mij een stukje comfort. Het komt goed, mompel ik dan.”

En het is precies dat liedje dat bovenaan staat in de speciale playlist die bij dit artikel hoort. Je vindt hem hieronder, samen met andere liedjes die de mensen uit dit verhaal hebben genoemd. Ik heb ze aangevuld met drie liedjes die voor mij persoonlijk belangrijk zijn. Wil je een nummer nomineren voor de lijst? Stuur me dan een DM op @tussenconcertzaalencomfortzone op Instagram of reageer op de bijbehorende (gepinde) post op mijn profiel.